Το ακόλουθο άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ, τεύχος 35/2019 με αφορμή την εκπόνηση διαθεματικής εργασίας με τίτλο "ΟΙ ΑΘΩΟΙ ΣΕ ΖΟΦΕΡΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ-ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ" κατά το σχολικό έτος 2017-2018 από τους εκπαιδευτικούς του 2ου Γυμνασίου Ηλιούπολης, Δάφνο Ελευθέριο, Εικαστικό και Κεφαλά Θεοδώρα, Φιλόλογο.

«ΟΙ ΑΘΩΟΙ ΣΕ ΖΟΦΕΡΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ – ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ»

Η διαθεματική εργασία με τίτλο «ΟΙ ΑΘΩΟΙ ΣΕ ΖΟΦΕΡΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ – ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ» που εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς 2017 -2018 ολοκληρώνει έναν κύκλο που άρχισε το 2016 με την κοινή ενασχόλησή μας με το ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ. Στο πρώτο στάδιο τότε, επιχειρήθηκε η γνωριμία των μαθητών με ένα μοναδικά τραυματικό κεφάλαιο της σύγχρονης παγκόσμιας αλλά και της ελληνικής ιστορίας. Δευτερευόντως, μέσα από τη διαθεματική και βιωματική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος επιχειρήθηκε να ασκήσουν οι μαθητές την κριτική τους σκέψη, να οδηγηθούν στην εν-συναίσθηση και τελικά, να μετακινηθούν από στερεότυπες αντιλήψεις και νοοτροπίες .
Με την παρούσα εργασία «ΟΙ ΑΘΩΟΙ ΣΕ ΖΟΦΕΡΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ – ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ», οι διδακτικοί στόχοι παραμένουν σταθεροί αλλά

το πλαίσιο διευρύνεται διατηρώντας ωστόσο τις βασικές του παραμέτρους. Ειδικότερα, την ενθάρρυνση για έρευνα και αναζήτηση, την πνευματική και συναισθηματική κινητοποίηση των μαθητών και την προσέγγιση της ιστορίας μέσα από την προσωπική μαρτυρία, το μοναδικό ατομικό βίωμα.
Έτσι, παραμένοντας πάντα στο φάσμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου (1939 – 1945), επιλέξαμε να εργαστούμε με τους μαθητές πάνω σε τρία σχετικά πεδία: α) την ελληνική εμπειρία της Κατοχής, β) το βομβαρδισμό της ισπανικής πόλης Γκερνίκα και γ) το Ολοκαύτωμα. Στόχοι ήταν αφενός η γνωστική και βιωματική προσέγγιση των μαθητών με τις τρεις αυτές ενότητες του Β Παγκοσμίου Πολέμου και αφετέρου η παραγωγή ενός (;) έργου με τη μορφή κολλάζ πάνω στον «καμβά» της Γκερνίκα, του εμβληματικού έργου (1937) που ο Πάμπλο Πικάσο αφιέρωσε στην ανοχύρωτη πόλη που πλήρωσε το τίμημα της ναζιστικής επιχείρησης με την κωδική αλλά και αποκαλυπτική ονομασία «Επίπληξη».
Σε θεωρητικό επίπεδο, η εργασία αυτή εστίασε στα πρόσωπα, στην ατομική εμπειρία, καθώς «ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε ένας ολοκληρωτικός πόλεμος που έπληξε τους αμάχους». Επελέγησαν λοιπόν κείμενα, πηγές (πχ., ημερολόγια) και επώνυμα πρόσωπα των οποίων οι διαδρομές πέρασαν μέσα από τον κατακλυσμό του Β Παγκοσμίου Πολέμου και οι ζωές συνθλίφτηκαν υπό το βάρος της ασήκωτης μεγάλης ιστορίας. Πρόσωπα της Κατοχής με την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία της λέξης. Πρόσωπα ως ονόματα. Πρόσωπα ως όψεις. Από το ένα περνά κανείς στο άλλο, ο μαθητής μέσα από την ατομική εμπειρία σχηματίζει την εικόνα της μεγάλης κλίμακας. Συμπληρώνει τα κενά. Για παράδειγμα, μέσα από τις περιπτώσεις του γιατρού Καρβούνη και των αδελφών Τζιβανόπουλου (όλοι εκτελεσμένοι στο Μονοδέντρι το 1943) αλλά και του Αργύρη Σφουντούρη από το Δίστομο κατανοούν την εμπειρία του μέτρου των αντιποίνων. Τα αντίποινα ήταν μια πολιτική τρομοκρατίας που υπάκουε σε τρεις ηθικά και λογικά απαράδεκτες αρχές: α) αρχή της ασύμμετρης απάντησης, β) αρχή της συλλογικής ευθύνης και γ) άρση της διάκρισης εμπολέμων και αμάχων. Αυτή η σαρωτική εκδικητική πολιτική που για την Βέρμαχτ αποτελούσε θεμελιώδη αρχή της στρατιωτικής δικαιοσύνης εφαρμόστηκε αδιακρίτως με προφανή σκοπό την κάμψη της αντίστασης και του ηθικού των κατεχόμενων πληθυσμών. Εκτός από τα αντίποινα εξετάστηκαν και όψεις της Κατοχής όπως η πείνα, οι τρόποι αντίστασης, ο μαυραγοριτισμός, η υπο-εκπιαίδευση, οι επιτάξεις κλπ.
Η ίδια μέθοδος ακολουθήθηκε και για τη διδακτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος, μέσα από τη μελέτη προσωπικών εμπειριών από μέλη των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων που επέζησαν. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να επισημανθεί ότι σήμερα πλέον ακόμα και οι επιζήσαντες μιας καταστροφής συγκαταλέγονται στα θύματά της. Οι προσωπικές τους απώλειες, η σωματική συναισθηματική κακοποίηση αλλά και η οικονομική καταστροφή τους εντάσσουν απευθείας στη λίστα των θυμάτων. Τίποτα δεν είναι το ίδιο μετά από μια εμπειρία σαν το Ολοκαύτωμα, κατά την οποία χάθηκε ολόκληρη η προηγούμενη ζωή των ανθρώπων. Πριν και μετά το Ολοκαύτωμα λοιπόν.
Σε εικαστικό επίπεδο, και συγχρόνως με τη μελέτη και επεξεργασία των μαρτυριών ακολουθήθηκε η δημιουργία του έργου που τελικά από ένα έγινε δέκα, όσες και οι ομάδες των μαθητών που συμμετείχαν στην προσπάθεια. Πάνω στον καμβά της «Γκερνίκα» του Πικάσο και κρατώντας τα βασικά στελέχη του έργου (μορφές, σχήματα, γεωματρία), οι μαθητές εργάστηκαν με την τεχνική του κολλάζ. Επιλέχτηκε δε η συγκεκριμένη τεχνική γιατί θεωρήθηκε ότι το κολλάζ μπορεί να αποδώσει το θραυσματικό χαρακτήρα της μνήμης. Ένα παλίμψηστο. Επιστρώσεις μνήμης. Της μνήμης των Αθώων που χάθηκαν ἠ επέζησαν στους Ζοφερούς καιρούς του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Της μνήμης που έρχεται ως έκλαμψη, ως βίαιη και αυτόματη ανάμνηση αλλά και ως μόνιμη πληγή. Ως τραύμα που ζητά την επούλωσή του μέσα από την επιβίωση της εμπειρίας. Γιατί, όλοι αυτοί δεν πρέπει να αφανισθούν. Γιατί, μόνο αν ξεχαστούν, θα αφανιστούν πραγματικά. Τελικά, προέκυψαν δέκα ταμπλό, δέκα «θραύσματα μνήμης» που όλα μαζί συνθέτουν μια άλλη «Γκερνίκα», την «Γκερνίκα» των «αμέτρητεων μοναδικοτήτων» που παρέσυρε ο ανεμοστρόβιλος του Πολέμου.

Δάφνος Ελευθέριος, Εικαστικός
Κεφαλά Θεοδώρα, Φιλολογος